E- HALK OYUNLARI

Bitlis yöresi halk oyunlarının Türk halk oyun ları içerisinde ayrı bir yeri ve özelliği vardır. Bu ayrıcalık da Bitlis halk oyunlarının gerek oyna- niş ve gerek se oyun formları yönünden diğer yörelerimize göre farklılık göstermesindendir. Bu özellikleri Harkuşta ve Garazene oyunlarında görmek mümkündür.

Bitlis’te halk oyunları; düğünlerde (Sünnet. Nişan vb.), askere uğurlamalarda, bayramlarda ve özel günlerde oynanır. Özellikle gençlerin eğlenmek amacıyla gittikleri mesire yerlerinde Erafane denilen yemekli toplantılarda yenilir içilir hoş sohbetler yapılır, daha sonra da yöre oyunları oynanır.

Bitlis’te halk oyunlarını kadınlar ayrı erkekler ayrı oynarlar. Yani kadın, erkek birlikte oynamazlar. Ancak halayda oynayanların yakın akraba olması halinde aile içinde kadın erkek birlikte oyun oynayabilirler. Kadınlar özel günler dışında Kara çarşamba, Zip (Mart ayı) gibi mevsimlik günlerde kendi aralarında oyun oy narlar.

Bitlis’te oynanan halk oyunlarına Halay veya Govent denir. Govent çekmek tabiri de halayın tarifindeki aynı anlamı taşır. Birlikte beraber oynayalım yani birlik beraberlik demektir.

Oyunlar; her mevsimde oynanmasına rağmen düğünler genellikle yaz ve sonbahar mevsimlerinde yapıldığından bu zamanlarda daha çok oynanır. Oyunlar yazın açık alanda düğün alanının ortasında, kışın ise kapalı yer lerde oynanır. Halayın ve  govent’in yani topluluğun “dizinin” başındaki kişiye halay başı, govent başı veya baş oyuncu denir. Halay başı veya govent başı olan kişiler, yöre oyunlarını çok iyi bilen ve topluluğu iyi idare eden kişilerden olur. Sondaki oyuncuya ise poçik,son veya kuyruk denir. Bu tabirlerde ülkemizin bir çok yerinde aynıdır.

Ülkemizin her yöresinde olduğu gibi Bitlis’te de halk oyunlarının bir oyun oynama geleneği vardır. Oyunlara ilk defa Ağır Gövenk oyunu ile başlanır arkasından Garzane oyunu ile oyuna devam edilir. Halay başının isteği ve yönlendirmesine bağlı olarak diğer oyunlar oynanır. Son oyun olarak Harkuşta oyunu oynanır. Bitlis yöresinde halk oyunlarının oynanışında bir ayrıcalık vardır. Bu ayrıcalığı diğer yörelerde görmek pek mümkün olmasa gerekir. Şöyle ki; oyun oynamaya kalkan bir grup yukarıda da belirttiğimiz gibi evvela Ağır Gövenk oyunu ile oyuna başlar ve Harkuşta oyunu ile bitirir ve yerine otururlar, oyun oynamak isteyenler ise oyuna devam ederler. Oyuna kalkan grup yine Ağır Güvenkle başlar ve Harkuşta ile bitirir. Oyun oynanırken gruba katılacak oyuncu, müzisyenlere bahşiş işini verip oyun grubuna katılır.

Kadın oyunlarında da oyun oynama geleneği hemen hemen aynıdır. Oyuna Ağır Güvenkle başlanır ve Garzane ile deva edilerek kadınlara has olan memyane, lorke, memmi, dümme gibi oyunlar oynanır. Kadın oyunlarında Harkuşta, oynanmaz bu oyunun yerine son oyun olarak Tringo oyunu oynanır. Bu oyunu (Tringo) genelde toluluktaki oyunculukları iyi olan iki kadın oynar. Tringo oyunu erkekler tarafından da oynanır.

Düğün, asker uğurlama ve özel günlerde oynanılan oyunlarda gözetilen bu düzen geleneği çok eskilere dayanmaktadır. Oyunların her biri ayrı bir soyluluk ve tavır örneği gösteren Bitlis Halkoyunlarında halay başı veya govent başı ile poçikin elinde mutlaka mendil bulunur. Mendilin rengi önemli değildir. Ancak genelde beyaz mendil kullanılır. Mendil bir komut aracı dır. Yani figürden, figüre geçerken halay başı komutlarını elindeki mendille verir. Ayrıca men dil, diziyi, topluluğu yönlendirmede yön tayin etmede onlara yol göstermeye yarar.

Halay başı, baş çeken, halayı mendille idare ettiği gibi nara atarak da halayı idare eder. Bitlis’te halay çekilirken atılan naralar bir başkadır. Genelde halay başının tey, tey,hopba ,yallah naralarına dizide bulunan oyuncular hep birlikte “habress” narası ile “tıssi” fısıltısıyla katılırlar. Bu naralar figür geçişlerinde ve oyu — bitirişlerinde atılır.

Nara atma, oyuncu veya oyuncuların o konsantre olduklarını gösterir. Bu durum oyuncuların trans (vecd) halidir. Vecd halinde oyuncuların ve titremeleri atılan naralar o ayrı bir güzellik katar. Oyunları kendilerine  özgü tavırlarla sergileyen ve güzel oynayan oyunculara yöre halkı saygı duyarlar ve bu kişilerin oyun oynamalarında baş oyuncu olmalarını sağlarlar.

Türk halk oyunları genelde dört form üzerine kurulmuştur. Bu formrmlar:

a) Düz sıra biçimi - formu

b) Karşılıklı iki düz sıra biçimi

c) Yarım daire veya yay biçimi

d) Daire biçimi

Bitlis halk oyunlarında bu dört formu da görmek mümkündür. Bunlara örnek olarak düz sıra biçimine Garzane’yi, karşılıklı iki düz sıra biçimine Harkuşt’ı, yarım daire biçimine deve Gezale’yi, daire biçimine de Pappure oyunlarını gösterebiliriz.

Bitlis halk oyunlarında oyuncular birbirlerini omuzlardan, serçe parmaklarından, eller yanda taraklı olarak yani oyuncular ellerini el ayaları birbirine değecek biçimde, sol omuzuna sağ omuzunu dayayarak, sol elini solundaki oyuncunun sağ elini taraklı olarak tutarlar. Bir başka oyun tutuşma şekli de belden tutuşma biçimidir.

Oyunlar genelde ağır tempo ile başlar, hızlı tempo ile biter. Ancak Garzane oyununda olduğu gibi aynı ritimle başlayıp aynı ritimle biten oyunlarımız da vardır. Oyunlara sağ ayakla başlanır. Hareket genellikle soldan sağa doğru dur.

Bitlis halk oyunları oynanırken oyuncular çeşitli oyunlarda ellerinde bir araç bulundurarak oyun oynarlar. Bu araçlar genelde,

a) Bıçak

b) Sopa

c) Teşi (Kirman)

d) Mendil

e) Kılıç f) Kalkandır..

Burada kılıç ve kalkandan kısaca bahsetmek istiyorum. Günümüzden 50-60 yıl önce Bitlis’te kılıç-kalkan oyunu oynanırdı. Bu oyuna şehir ve ilçe merkezlerinde kılıç-kalkan, köyler de ise şurmertal oyuncu denir. Bu oyun günümüzde kılıç yerine sopa, kalkan yerine kasket (şapka), mendil kullanılarak oynanmaktadır ve bir karşılama oyunudur. Genelde düğün alayının önünde oynanarak gidilir.

Oyunlar genellikle grup oyunudur. Bir halay dizisi en az altı kişiden oluşmalıdır. Oyuncu sayısı daha az olursa oyun zevkle oynanmaz. Oyunlarda alt sınır bu sayı olması gerekir. Üst sınır yoktur. Bazen bir halay dizisinin 100-150 kişiyi aştığı görülür. Bu grup oyanları yanında oyuncuların tutuşmadan oynadıkları oyunlar da vardır. Bunlar solo oyunlardır. Kılıç-kalkan, Tringo, Teşi bunlara, örnektir. Grup olarak tutunmadan oynanılan oyunlara örnek olaraktan ise Harkuşta oyunu gösterilebilir.

Türk halk oyunlarının karakteristik özelliklerinden bahsedilirken mutlaka Bitlis halkoyu narındın bahsedilmesi gerekir. Bu da yöre halk oyunları için bir gurur kaynağıdır. Bitlis halk oyunlarını bu değerde kılan en önemli unsur elvuruşmalı oyunumuz olan Harkuşta oyunudur. Elbette ülkemizin birçok yöresinde el vurmalı oyunlar vardır. Diyarbakır Çepke, Gaziantep’in Çibikli, Bingöl’ün Çabikay, Van’ın Hırhır oyunlarında olduğu gibi. Ancak Bitlis Harkuşta’sının, ülkemizin değişik yörelerinde oynanan el vur- malı oyunlar arasında ayrı bir güzellik ve önemi vardır.

Bitlis yöresinde oynanan halk oyunları genellikle davul zurna eşliğinde oynanır. Köyde def, erbane (zincirlidef), (‘erbane” genelde köy köy gezen ilahi okuyucularınca kullanılır), kaval (bülür), kemençe (Karadeniz kemençesi), kabak kemane, tulum zurna çalgı olarak kullanılır. Bitlis de cura zurnaya Dezele denir.

Bitlis halk oyunları genellikle sözsüz oyunlardan teşekkül etmiştir. Ancak türkülü oyunlar da vardır. Türkülü oyunlarda söylenilen türkülere Berite denilmektedir. Koç halayı, Grani, Değirmenci gibi oyunlar türkülü oyunlara örnek gösterilebilir. Bitlis’te türkülü oyunlar genelde kadınlar tarafından oynanılır.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Bitlis yöresin de oynanan oyunlarda, dizi teşkil eden topluluk da yakın akraba olma şartının arandığı kadın, erkek karma oynanma dışında kadınlar ayrı, er kekler ayrı oynamak ta ve oynadıkları oyunlar da ayrı olmaktadır. Kadınlarca oynanan oyunlar genelde Lorke, Dümme, Nare, Memyanedir. Erkeklerce genelde oynanan oyunlar Harkuşla, Deştane, Dıldıl gibi oyunlardır. Karma oynanılan oyunlar ise Ağır Güvenk, Garzane, Aşırma vb

1.  Yalnız Kadınlar Tarafından Oynanan Oyunlar

Bitlis Halk oyunlarında kadın oyunları karakter olarak erkek oyunları ile birliktelik arz eder. Ancak, kadın oyunları daha yumuşak, narin, erkek oyunları hızlı, sert ve zorlu hareketlerden oluşur.

Kadın oyunları davul zurna eşliğinde oynandığı gibi, genelde kadın çalgıcıların (defçi) çaldıkları tef (def) eşliğinde oynanır. Oyuncular, kadın defçinin defle tuttuğu ritimle birlikte söylediği türkü eşliğinde oyunlarını oynarlar. Oyuncuların da türkülere katıldığı görülür. Kadınlar oyunlarında genelde birbirinin belinden tutarak oyunları oynarlar. Bu, kadın oyunları ile erkek oyunlarını bir birinden ayıran önemli bir unsurdur.

a)      Baloh Attım Tevaye

En az dört, beş kişiyle sıra hilinde eller yan da tutularak sıkı düzen içerisinde oynanan bu oyun, türkülü oyun grubu oyunlarındandır. Oyun, sağ ayak hafif ileride ve dizden kırık, yürüme yönünde gidişlerle oynanır.

Baloh attım tevaye ha ha ninna

Başledi oynemağe ha ha ninna

Ninna ellerin mali ha ha nina

Küçük beylerin mali ha ha ninna

Ele vır tozi çıhsın ha ha ninna

Düşmanın gözü çıhsın ha ha ninna

Ninna ellerin mali ha ha ninna

Küçük beylerin mali ha ha ninna

b) Memmi (Memmoş)

Tekli oynanan oyunlarınızdandır. Memmi oyunu tek kişi tarafından oynandığı gibi karşılıklı iki oyuncu tarafından da oynanır. Düğün, tören veya toplantılarda en güzel oynayan oyuncular tarafından oynanılan bu oyunda oyuncuların iki elinde mendil bulunur. Defçinin söylediği türküye göre titreme, ileri ve geri hareketler ve çökme figürleri yapılır.

Kaih gidah belesıne memmi

Erenler mehlesıne memmi

Öle bir yar sevmişem memmi

Kurbanem men sesine memmi

Memmi heyranın olem memmi

Memmi kurbanım olem memm

Memmi yesirin olem memmi

Mehlede deli uşağ memmi

Kerem et hek kavuşağ memmi

Evden izin çıhmezse memmi

Aldırmiyah savuşah memmi

Memmi heyranın olem memmi

Memmi kurbanın olem memmi

Memmi yesirin dem memmi

c) Dümme

Yarım daire veya düz sıra halinde, eller bel den kavranarak sağ ayak hafif ileride ve sağ ayak üzerinde dizlerden az kırık oynanır. Oyun soldan sağa doğru yürünerek oynanır, gittikçe hız artırılarak oyun bitirilir. Türkülü bir oyundur. Bu oyun Kars ve Ardahan’da aynı isim altında oynanmaktadır.

ç) Meyremo (Meryem)

Yarım daire halinde türkü eşliğinde kadın oyunu olarak oynandığı gibi karma olarak da oynanılır. Bu oyunda, oyundan ziyade oyunun türküye alıştırılması söz konusudur. Oyun, ağır ve düz olarak üç figürle bir müddet sürdükten sonra giderek hız arttırılarak diz çekme figürüyle desteklenir bir kaç tekrardan sonra sona erer. Bu oyunun Mahmut Ragıp Gazimihal’ın Türk halk oyunları kataloğu adlı kitabında 1943’den sonra ilde görüldüğü yazılıdır. Türkünün ilk iki sözü derlenebilmiştir.

d) Memyane

Tek düz sıra biçiminde veya yarım daire bi çiminde, belden tutuşarak oynanır. Bu oyunu muzda, türkü eşliğinde oynan ılan oyunlardan dır. Sağ ayak hafif önde ve sallanmalarla sol dan sağa doğru gidilerek oynanan türkülü bir oyundur.

e) Nare

Yarım daire biçiminde el ele tutuşarak belden kavranarak sıkı düzen içerisinde oynanan bir oyundur. Yalnız kadınlar ve yalnız kekler arasında oynandığı gibi karma olarak da oynanan türkülü oyunlardandır. Diz kırma . yaylanmayla oynanılan ağır ve sade figürlü bir oyundur.

Nare nare hey nare nare

Acımdan karınım ağre nare

Narenin kaşı güzü nare

Meni ciger dan yağe nare

Nare nare hey nare nare

Acımdan karnım ağre nare

f) Güvengin Yolları (Küvenk, Kövent)

Düz sıra veya yarım daire biçiminde tutuşarak veya serçe parmaklardan tut. oynanılır. Dört zamanlı bir oyundur. Türkü eşliğinde oynanılır. Oldukça ağır adımlarla oynanılan, bu oyun düğünlerde özellikle gelin damadın oynatıldığı (güvenge çekildiği)  Gelinler oynarken anne evinden ay hüznüyle ağladığından bu oyuna “gelin ağlatma oyunu” da denir.

Güven gin yollannda güvengin yollarında

Çimeydım göllerinde, çimeydım göllerinde

Hey anam hey

İlik dümme oleydım ilik dümme oleyd

0 yarın kollerinde o yarın kollerinde

Hey anam hey

Güveng yolu bu mudur güveng yolu bu mudur

Desti dolu su mudur desti dolu su mudur.

Hey anam hey

Gittin ki tez gelesin gittin ki tez gelesin

Tez gelişin bu mudur tez gelişin bu mudur

Hey anam hey

g) Kına

Yarım ay biçiminde dizilip serçe parmaklar ile tutularak oynanılan türkülü bir oyundur.

Gelin  ve damadın kınalarının yakılması esnasında oynanan bu oyunda, adımlar esnek ve yavaştır. Oyun dört zamanlı bir oyundur.

Kıneyi getir ane

Parmağın batır ane

Bu gece misafirem

Koynunde yatır ane

Ağaç başı kuşpuni

Oldum yarın düşküni

Baş açık yalın ayak

Yole düştüm kış günü

2. Erkek Oyunları

a) Koçceri (Köççeri)

Bitlis’in tek düz sıra biçiminde oynanan oyunlarından olup yarım daire biçiminde de oy nanılır. Oyun esnasında türkü söylenir. Oyun, el ele tutuşarak soldan sağa doğru oynanır. Bu oyunda diz kırma, yaylanma ve sallanma figür leri vardır.

b) Hırpani

Bu oyunda oyuncular el ele tutuşurlar. Oyu nun formu düz sıra biçimindedir. Dizden yay lanma ve vücut titreme figürleri vardır. Türkülü oyundur. ki bölümden oluşan bu oyun ağırdan başlayıp gittikçe hızlanır. Hırpani oyunu Grani

oyunu ile aynı özellikleri taşır.

c) Koç Halayı

Yalnız kadın ve erkeklerce oynandığı gibi karma olarak da oynanır. Bu oyunun formu da karşılıklı düz sıra biçimindedir. Oyunculardan bir grup ileri giderken diğer grup geriye yürür ve oyun bu şekilde devam eder. El ele tutuşarak sıkı düzen içereninde karşılıklı iki grubun söz değişimleri ile oynanır. Bir grup türkü söylerken karşı grup oynar ve türkü söyleyen grubun türküsünün sözlerinin bittiği son heceden alarak türküyü tekrar söylerler bu biçimde tekrar söylenilen türkü ve manilere Berite denir.Oyun sözleri ve atışmaları istenildiği kadar karşılıklı söylenebildiği için oyun uzun sürer. Oyuncuların sustuğu, türkü söylemedikleri zamanlarda çalgı devreye girer. Genelde köylerimizde tef eşliğinde oynanan bir oyundur.

Koç koçe koçler katıldı Bal ile şeker karıldı

Yar yare işmar edende 0 yar o yare satıldi

Yar satıldı yar satıldı İki can cane katıldı

ç) Dıldıl (Sarhoş Halayı)

Bu oyunun da formu yarım daire biçiminde dir. Oyuncular birbirini omuzdan tutarak oynarlar. Oyun ağırdan başlanarak yürüme adımı yönünde yana doğru üç ileri bir geri adımla g tikçe hızlanan yaylanmalar ve ayak atma gürleri ile desteklenen hareketli bir oyundur. bu oyunda, belli aralıklarla zurna uzun ha. çaldığı zaman oyuncular hep birlikte ayak açık duracak biçimde sağa ve sola yaylanma yaparlar. Oyuncuların içinden sesi güzel ol uzun hava söyler, sus yerlerinde di oyuncular “Tey Tey” der bölüm sonun da“habres” çekilerek yürünür ve çalgı başlar. Oyun ve türkü ile süslenen bu oyundaki sallama hareketleri sarhoşun sallanmasına benzetildiği için oyuna sarhoş halayı denmiştir.

Halk Oyunları

d) Garzane (Karzani, Garzoni)

Bu oyun Bitlis halk oyunlarının temel oyunlarından biridir. Hakkari, Muş, Siirt, Van iller benzer biçimde oynanılan Garzane oyunu . - Bitlis’teki oynanışı daha farklıdır. Oyun düz s biçiminde oynanır. Tavır ve usluk yönün: seyredenleri etkiler. Bu oyun en az 4-5 k oynanılır. Oldukça hareketli ve zorlu bir oyundur.

e) Ağır Güvenk (Ağır Küvenk, Bitlis Bari)

Yöre insanının ağır başlılığını, vakar ve ciddiyetini, hareketlerle en güzel anlatan oyunlardandır. İsminden de anlaşılacağı gibi ağır oyun (Ağır Güvenk)dur. Düğünlerde geline ve damadın birlikte oynadıkları tek oyun Bu oyunun sade ve ağır havası damadın en sevinçli anında bile ağır başlılığını gösterir. Bu aile kültürü ve geleneklerin sergilenmesinde çok şeylerin anlatıldığı bir görüntüdür. Ağır Güvenk oyunu sanki oyunlara adapte olmak ve ısıma  için oynanan bir oyun gibidir. Oyunda ağır adım hızını ifade etmektedir. Ağır Güvenk oyunu  Van, Muş, Siirt illerinde de benzer şekilde oynanmaktadır.