1. Çocuk oyunları

Bitlis’te oynanılan çocuk oyunları oyun çeşitliliği ve oyun araç gereçleri yönünden zenginlik taşır. Oyunlarda ebe seçimi oyun ve oyun özelliklerine göre değişiklik gösterir. Oyunlarda grup başlarına “Bab”, “Baş”, son oyuncuya “Het” “Poçcik” ilk oyuncudan sonra oynayacak oyuncuya “başardı” oyunlarda takıma karşı tek başına oynayan oyunculara “ebe” denilir.

Ebe seçimi, değnek (sopa) veya bilye (gülle) ile oynanan oyunlarda belirli bir mesafeye çizilen çizgiye oyun araçları ile atışlar yapılır çizgiye yakınlık derecesine göre ebe ve oyun sırası belirlenir. Gülle (bilye) oyununda oyuncular “baş” (ilk oyuncu) “başardı” ikinci oyuncu het son oyuncu het önü sondan ikinci oyuncu ola rak adlandırılarak dizilirler. İkinci oyunda het olan oyuncu başı, başolan oyuncu ise baş ardı olarak sıralanır.

“Yaş mı, kuru mu?” diyerek seçilme için küçük yassı bir taşın bir yüzüne tükürülerek ıslatılır. Sıra ile oyunculara “yaş mı, kuru mu?” diye sorulur ve taş havaya atılır yere düşünce üstte kalan durumuna göre bilemeyen ebe olur. Bu seçilme yanında tekerlemeli sayışmalar, ayakla sayışmalar, dolu boş tutarak, yazı- tura atarak seçilmeler yapılır. Ayakla sayışma da karşılıklı belirli mesafeye gidilir. Her gelişte bir ayak atacak şekilde tekerlemeler söylenerek karşılıklı ayak ayak önüne gelecek şekilde yürünür. Kimin ayağı üste gelirse karşı oyuncu ebe olur.

Oyunlarda oyun bozuculuk yapanlara “bozguncu” “ordu bozan”, “mızmız” oyundan kaçan kişiye de “şor şor” “hellahel” diyerek hitap edilir. Bu tür oyuncular daha sonra oynanacak oyunlara alınmayarak cezalandırıldığı için oyunlar genelde karşılıklı saygı ve hoşgörü içerisinde kural ve düzenle oynanır.

a)      Çalo, çalo

20-30 cm çapındaki küçük daire içerisine di kilen bir teneke kutu veya 15-20 cm. büyüklüğündeki yassı bir taşın (yere rahat dikilebilecek bir taş) 8-10 metrelik mesafede çizilen bir çizgi arkasından atılan lapik taş (yassı taş) veya 50- 60 cm. boyundaki sopalarla oynanılan bir oyun dur.

Açık alanda oynan ilan bu oyunda küçük da ire ve daire, ön hizasına 2-3 metre mesafeye ebe alanını belirleyen düz bir çizgi bu çizgiden 6-8 metre mesafede çizilen bir atış çizgisi çizi dikten sonra bir ebe seçilir. Ebe darbelerde uzak çalo yıkıldığında kısa sürede dikebileceği mesafede durur. Diğer oyuncular (atıcıların ayakları ile taş veya sopalarına basma durumu hariç) dokunursa oyuncu ebe olur kendisi ebelikten kurtulur. Oyun, oyuna yeniden başlanılarak sürdürülür.

b) Kelo Kelo

Bu oyunda atış mesafesi içerisinde karşılıklı üçer adet taş dikilir. Taşlar, iki el büyüklüğünde olur ve oyun alanına yarımşar metre aralıklarla dikilir. İki grubun eşleşmesinden sonra atıcı grup elemanları karşı oyun grubunun dikili üç taşını devirmek için birer taş atarlar. Şayet atılan taş karşı grubun dikilen taşlarından birini yıkarsa ikinci bir taş atma hakkı daha kazanır. Grup elemanları taş atma hakları içerisinde karşı grubun dikili taşlarını devirir ise bir oyuncu esir alırlar, yani bir oyuncu karşı tarafa geçerek oda atıcı oyunculara katılır, taş atar. Şayet taşlar yıkılmaz ise bu kez diğer grup karşı tarafın dikili taşlarını devirmek için taş atar. Atışlar- da atılan taş, devrilen taşa değer ise devrilen taş (ölen taş) yeniden dikilir. Üç taş yıkılınca bir oyuncu karşı tarafa geçer. Oyun, bir tarafın oyuncularının bitimine kadar devam eder.

c) Kap Kop

İki eşit gruba ayrılan oyuncular, tekerleme söyleyerek ebe olacak grup belirlenir. Daire şeklinde ikili sıra halinde sıralanır oyun alanının ortasında üst üste dizilmiş yedi saksı ayakla vurularak devrilir. Taşları deviren grup, ebe olan grup elemanlarının sırtına biner. Ebe gruptan “bab” ortada gezer, bu esnada üstte olan grup sırttan inip belirlenen sınırı geçmeye çalışır. Bab geldiği zaman arkadaşının sırtına biner, bab sırttaki oyuncuya karışmaz, fakat ayaklarını yere bastığı anda vurur ise vurulan üyenin tarafına geçer, ebe olur. Diğer grup üste çıkar. Şayet baba yakalanmadan, şahıslar üst üste dizilir ise ebe grubun ebeliği devam ederek oyun sürer.

ç) Çiçi Hale

Oyuncular iki gruba ayrılır. Her grubun bir lideri olur. Ebe belirlenmesinden sonra ebe olan grubun gözü diğer grup tarafından ellerle kapanır. Üstte olan grubun lideri grup elemanlarında birini herhangi bir isimle çağırır. Çağrılan kişi gözü bağlı olan kişiyi şaşırtarak ortaya gelir ve iki taşı birbirine çarparak yerine geçer. Gözleri kapalı olana kim olduğu sorulur, şayet bilirse, ebelikten kurtulur alttan üste çıkar. Erkeklerde bu oyun, sırta binilerek belli bir mesafe gidilerek gelinir. Kızlarda ise sırta binilmeden oynanan, dikkat gerektiren zevkli bir oyundur. (Oyuncular daha önceden, kendi isimlerinden farklı birer isim alırlar.)

d) Tıp

İki grup halinde oynanan koşmalı bir oyun dur. Oyun için yedi saksı parçası kerpiç veya yassa ve düzgün taş üst üste konulduğunda rahat durabilen taşlarla oynanır. Bu saksılarl5- 20 cm. çapında çizilen dairenin ortasına üst üste dizilir ve 3-5 cm önüne paralel bir çizgi çizilerek (hudut) oyun alanı belirlenir.

Ebe olan grup kerpiçlerin yıkılmasında koru ma görevi üstlenirken diğer grup taşları devir meye çalışır. Ebe olan gruptan biri elinde bir kemerle vurucu görevi yapar. Taşları deviren grup ebe olan grubun sırtına biner. Sırttan atlayıp oyun alan çizgisini (hududu) geçmeye çalı şanlara ve yerde olan karşı grup elemanlarını elindeki kemerle vurmaya çalışır. Vurulan saf dışı kalır. Bu oyunda sırtta olunduğu zaman karışılmaz. Ancak ebenin dalgın anını kollayıp sırttan inerek çizgi geçilmeye çalışılır. Grup elemanlarının vurulmasından sonra diğer grup ebe olur oyun bu şekilde devam eder.

e) Çibinok

Açık alanda iki grupla oynanılan bu oyunda oyuncular iki gruba ayrılır. Başlarında baş-bab kaptan adı verilen iki grup başı bulunur. Sayım- la ebe olan grup başı dışındaki oyuncular her çizgi üzerinde bir ters bir düz yönlerde dizilirler. Dizi uzunluğundan biraz uzun bir ip veya kemerlerden oluşan bir bağ yapılır. Alttaki takımın kaptanı ipin bir ucunu dizinin başındaki oyuncuya verir bir ucunu da kendisi tutar.

Üsttekiler alttaki kaptanın el ve ayak darbelerine maruz kalmamak şartı ile dizidekilerin sırtına atlayıp inerler. Alttaki grubun kaptanına bu aşamada büyük iş düşer kaptan ipin ucunu tuttuğundan hareket alanı sınırlıdır. “Grubunu korumaya üsttekilerin grubu elemanları sırtına bindirmemeye binenleri kaçırmaya çalışır. Sırta binen oyuncunun ayağı yere değmedikçe em niyettedir. Kaptanın sırtına vurulmadan binilince oyun biter ve bir oyun hakkı daha elde edilir. Oyuncular vurulduğunda alttakiler üste üstekiler alta geçerek oyun sürdürülür.

f) Dilor-Dilor (Çelik Çomak)

İki kişi ile açık alanda oynanılan bir oyundur. Biri 15-20 cm. uzunluğunda ve 2-2,25 cm. çapında dilor (çelik) adı verilen uçları sivriltilmiş küçük sopa ile, 60-70 cm. uzunluğunda ve çelik kalınlığında bir sopa ile oynanılır. Sayışma ile ebe olan oyuncu çubuğu tutabileceği bir mesafeye uzaklaşır. Atıcı oyuna ise yere kazılan çukur veya yan yana konmuş iki taşın üzerine uzattığı çelik (dilor) in altına elindeki sopanın (çomak) ucunu sokarak hafif ittirmek süreti ile yükseğe ve ileriye atmaya çalışır. Karşı oyuncu dilor düştüğü yerden alınarak atıldığı yere (çukur veya taş) konan sopaya doğru atılır. Vurulursa atan oyuncu kazanır, vurulmaz veya sopa boyundan yakına düşmez ise atıcı sopayı alır üç kez dilora (çelik) vurup sektirerek (havada sopa ile vurma) uzağa atmaya çalışır üç vuruş

ve sektirme sonucunda dilorun atıldığı yer atış yerine yakın ise oyuncu tek adımda atlaya bilirse ebelikten kurtulur. Yoksa bu mesafe adımla sayılır sektirme yok ise sektirme sayısı belirle nen sayı katı olarak sayılır tekrar atış yapılarak oyun devam eder. En fazla sayıya ulaşan oyuncu oyunu kazanır.

g) Çömçe Gelin

Kuraklık senelerinde yağmura ihtiyaç duyulduğunda çocuklar tarafından oynanan bir oyun dur. Oyun için önce küçük bir çapraz tahta veya ağaç çakılır. Bir insanın kol ve bacaklarını andıran bu çapraz tahtaya eski elbise giydirilerek in san şekli verilir. ki çocuk çömçe gelinin kollarından tutar, diğer çocuklar arkada kapı kapı dolaşmaya başlarlar. Çocukların çaldıkları kapı açılınca oyunu oynayan çocuk grubu, hep bir ağızdan şu tekerlemeyi söyler.

Çömçe gelin nur ister

Allah’tan yağmur ister

Ver Allah’ım ver bi yağmurdan sel

şeklindedir.

Vereni oğlan doğe

Vermiyeni katır doğe

Ver Allah’ım ver bi yağmurdan sel

Kapıyı açan kişi bu tekerlemeyi dinledikten sonra hazırladığı suyu çömçe gelinin başına, bazen de şaka olsun diye çocukların başına döker ve onlara yumurta, şeker, hazır helva vb. yiyecekler verir. Grup bir başka kapıya gitmek üzere tekerleme söyleyerek ayrılır, bir süre devam eden bu oyun sonunda toplanan yiyecekler bir bahçede toplanılarak yenilir.

ğ) Güneş Duası

Yağmurların çok uzun sürmesi durumunda çocuklar bu kez güneşli günlerin özlemi ile güneş duası için türküler söyleyip gezerler.

Güneş güneş gel

Baban evinde toydur.

Dolme pilav boldur.

Yağ üstünde goldür.

Gere kızın at çaye

Kırmızı kızın al de gel

Mesh pabucun giy de gel

Kehlan atan bin de gel.

Bu oyundan başka uzun süre yürüyemeyen çocuklar Halbir (Elek) içerisine konularak yedi kapı gezdirilir. Her gidilen kapıdan dua ile yiyecek ve giyecek hediyeler alınır. Bu yiyecekler çocuğa yedirilir elbiseler giydirilir. Bununla  çocuğun gezeceği kanaati yaygındır.